پری صابری: تئاتر ایران لیاقت جهانی شدن دارد
به گزارش تور گرجستان ارزان، روزنامه ایران - مریم جعفری حصارلو*: شعر، عرفان و ادب فارسی همیشه درآثارش جاری است. او هنرمندی خلاق و پیشکسوت است که با سبک و شیوه ای خاص با درونمایه ای عرفانی و ادبی نمایش های متعددی را به روی صحنه برده است. اگرچه یک بانوی ایرانی است؛ اما بیشتر از مردان درحوزه تئاترتأثیرگذار بوده. با گذر از مقابل تالار مولوی بی شک به یادش خواهید افتاد.
زیرا او مؤسس تالار مولوی در سال های پیش از انقلاب بوده، پری صابری، هنرمند خلاقی است که با بهره گیری از هنرتعزیه، عرفان و ادب فارسی آثار بدیع و خلاقانه ای را به روی صحنه برده است. از جمله شمس پرنده، آنتیگونه، من ازکجا عشق ازکجا، من به باغ عرفان، هفت شهر عشق، لیلی و مجنون، هفت خان رستم و..... به همین بهانه برآن شدیم تا با او به گفت و بپردازیم.
خانم پری صابری شما در رشته تئاتر ودرسبک هنرمند فرانسویتانیا بالاشوآتحصیل نموده اید. درباره سبک این هنرمند برجسته فرانسوی برای مخاطبان بگویید؟
من درفرانسه تئاتر آموختم وکسی که واقعاً مدیونش هستم و هربار که روی صحنه می روم در ذهنم نقش می بندد، استاد تانیا بالاشوآ است. تانیا استاد بی نظیری بود که من هرچه آموختم از تئاتر، از اوست. خب او یک بانوی روس بود که ریشه های اصیل هنر تئاتر را او به من آموخت و نمی دانم من سر راه او قرار گرفتم یا او سر راه من. هرچه بود هر زمان که روی صحنه می روم، به یاد آن چشم های درشت سبز رنگ و پرنفوذش می افتم.
یک مورد از آموخته هایش را توضیح دهید؟
تانیا بشدت به حضور بازیگر و نگاه عمیق او به یک متن توجه داشت. او معتقد بود، فقط نباید یک نمایشنامه را خواند؛ بازیگر باید به نحوی نمایشنامه را بخواند که بداند چه ارتباطی با مردم دارد و چطور باید آن اثر را تحلیل کند. به همین دلیل روح آموزه های او همیشه در وجودم نهفته است.
آیا تلفیق حرکت های موزون، پرفورمنس های آیینی که به شیوه بسیار هنری در آثارتان وجود دارد، ریشه درشیوه و سبک تانیا بالاشوآ دارد یا دیدگاه شخصی شماست؟
خیر. خانم تانیا اصلاً این مقوله را نمی شناخت، اما یک استاد بی نظیر بود که وقتی از دنیا رفت بشدت غصه خوردم. من در ایران با این مقوله آشنا شدم و با تماشای تعزیه متوجه شدم که تعزیه تمامی عناصر لازم برای اجرای یک نمایش مدرن را دارد. بنابراین با بسیاری از تعزیه خوان ها آشنا شدم. هنوز هم با آنها ارتباط دارم. فکر می کنم ایران منبع بسیاری از فرهنگ ها و هنرهاست که ما خودمان از آن بی خبریم. زمانی که من گفتم می خواهم از تعزیه استفاده کنم، همه دیدگاهم را به سخره می گرفتند. اما تعزیه نقش بسیار مهمی در تئاتر ایران دارد. آنچه برایم زننده است اینکه گاهی این ریشه ها برای تبلیغات استفاده می گردد و با این سوء استفاده ها، اعتقادات را به بازی می گیرند.
گفته می گردد شمس پرنده از نظر خودتان و بسیاری از صاحب نظران بهترین اثر شماست چرا و از چه لحاظ شمس پرنده را بهترین کارتان محسوب می کنید؟
یکی از کارهایی است که من بشدت به آن علاقه مندم و پایه آن عرفان است. ازسوی دیگر مطابق میل خود کارگردانی کردم و به نوعی معرف آثارمن است و اگر کسی بخواهد نوع آثار من را آنالیز کند می تواند به شمس پرنده نگاه کند.
علاوه بر دلایلی که نام بردید، چه دلیل دیگری باعث شد تا این اثر را در فضای باز و در عمارت مسعودیه واقع در کاخ سعدآباد به روی صحنه ببرید در حالی که آثار دیگر را در فضای باز اجرا نمی کنید؟
ببینید شمس پرنده خواستار و هواداران بسیاری دارد. وقتی کاری را روی صحنه می برید مخاطب اهمیت بسیاری دارد. اگر نمایشی چندین بار به روی صحنه بیاید برای مخاطب جذابیتش را از دست می دهد، اما شمس پرنده بازهم برای مخاطبان جذابیت دارد و مخاطب خاص خود را دارد و هر جا که اجرا کنم مخاطبانش نیز همراهی می نمایند. آنهم به دلیل موضوع نمایش یعنیعرفان است و عرفان در دل مردم ایران جای دارد. هر موضوعی جایی دارد. شمس پرنده مخاطبانش با آن همراه هستند. زیرا شما هر کاری درباره کارهای عرفانی اجرا کنید برای مخاطب اهمیت پیدا می نماید و اینکه تماشاگر با آن همراه می گردد. به همین دلیل نیز من این اثر را مجدداً اجرا می کنم، زیرا درنهایت هرکارگردانی که نمایشی اجرا می نماید، به خاطر مردم این کار را می نماید. از سوی دیگر من به موضوع عرفان دلبستگی دارم. کسی من را مجبور نمی نماید که دوباره آن را به روی صحنه ببرم بلکه نمایش باید به دل بنشیند وخب مردم هم همراه باشند. اگر نمایش مخاطب نداشته باشد حتی کارگردان نیز از اثرش دلزده می گردد.
برمی گردیم به دهه 80، نخستین باری کهشمس پرنده را در تالار وحدت به روی صحنه بردید. چه شد که شمس پرنده را نوشتید و روی صحنه بردید؟
اینکه چرا من این اثر را نوشتم، خودم هم نمی دانم. زیرا دلبستگی من به عرفان مربوط به امروز و دیروز نیست. ریشه در وجودم دارد و خوب این نمایشنامه به هر طریق جواب این احتیاج من را می داد و خوشبختانه هر جا که اجرا می گردد با استقبال خوبی همراه است. اما من سعی می کنم که در لابه لای آثار به نمایش های دیگر نیز بپردازم.
سه نشان برجسته بین المللی دارید. نشان لژیون دونورفرانسه، شوالیه فرانسه و ابن سینا؛ درباره چگونگی دریافت این سه نشان توضیح دهید.
این سه نشان در حوزه تئاتر به اینجانب اهدا شد. توجه به آثار ادبی ایران نشان ابن سینا را برایم به ارمغان آورد. اگر آدم خودخواه نباشد هر نمایشی که روی صحنه می برد ممکن است توجه مخاطبان را به دست بیاورد. با این اتفاقات این توجه، باعث کسب افتخارات می گردد و این نشان ها به دلیل آثار نمایشی اهدا شده اند.
در آثارتان عناصر تعزیه را به کار می برید. چرا؟
من اصولاً در ایران بزرگ شدم و به تمام رویدادهای ایرانی توجه دارم. من به تعزیه توجه ویژه ای دارم و فکر می کنم تعزیه ریشه تئاتر تراژدی ایران است و اگر پیش بیاید از عناصر این هنر اصیل استفاده می کنم.
تئاتر پازارگاد چگونه شکل گرفت؟
وقتی به ایران آمدم18سال داشتم. این گروه را با حمید سمندریان راه اندازی کردیم. این گروه نفوذ کرد وآثارمان با استقبال روبه رو شد، زیرا ما آثارمدرن را به روی صحنه می بردیم. خودمان نمی دانستیم که هواداران بسیاری پیدا نموده ایم؛ اما واقعاً آثار ما مورد توجه مردم قرار می گرفت. 10 سال با حمید سمندریان همکاری کردیم.
استاد سمندریان نیز تازه به ایران آمده بود؛ بنابراین دو نگاه تازه در خصوص تئاتر مدرن با هم تلفیق شده بود.
بله. البته او به سبک خود و من به سبک خودم اجرا می کردیم و بعد از 10 سال من رئیس فوق برنامه دانشگاه تهران شدم و بشدت هم پیروز شدم. آن موقع آقای عالیخانی رئیس دانشگاه تهران بود و بشدت به تئاتر علاقه مند بود و امکانات لازم را نیز دراختیار من قرار داد و گفت: اما مزاحمتی برای دانشکده ها به وجود نیاید من قصد داشتم تئاتر ریشه بدواند در دل جوان ها و دانشجویان. من تمام دانشکده ها را بازدید کردم و بشدت مراعات کردم تا هیچ دانشکده ای احساس مزاحمت نکند.
چطور شد که تالار مولوی راه اندازی و تأسیس شد؟
ما هر دانشکده ای که می رفتیم احساس مزاحمت بود. من دلم نمی خواست مزاحمتی با اجرای تئاتر پیش بیاید. احساس می کردم میهمان ناخوانده ایم. بنابراین با رئیس دانشگاه صحبت کردم که اگر یک صندلی مخصوصی برای فعالیت های حوزه تئاتر درنظرگرفته گردد، بهتر است. به یاد دارم که به من پیشنهاد داد تا تمامی دانشگاه را بازدید کنم و از امکانات آن باخبر شوم و هر دانشکده ای را که خواستم برای مقر اصلی فعالیت های تئاتری انتخاب کنم. من محل کنونی تالار مولوی را در نظرگرفتم. در آن موقع آنجا یک انبار بزرگ بود و آن انبار را پیشنهاد دادم. آقای عالیخانی گفت که آنجا نمی توانید کارکنید. آنجا انبار است و من گفتم که چرا می توان. می خواهم دستمان باز باشد و گفت اجازه بده من کمی فکر کنم و بعد از مدتی موافقت کرد و ما فعالیت تئاتری خودمان را شروع کردیم.
امروز تالارمولوی یکی از بهترین سالن های حرفه ای و مدرن کشور است. چه کسی خطوط نوری و دیگر امکانات سالن را طراحی کرد؟
خودم. من فکر کردم حالا که چنین فرصت وموقعیتی به من داده شده بگذار از امکانات موجود دنیا در ایران استفاده کنم وحتی به رئیس دانشگاه گفتم و او گفت با مسئولیت خودت این کار را بکن. پس ابتدا انبار تخلیه شد و بعد هم برای شکل گیری و تأسیس سالن تئاتر حمایت کرد و من ایده های خود را اجرایی کردم.
چطور شد که تا این حد با شما همکاری می کرد؟
آقای عالیخانی من را از پاریس می شناخت. آشنایی چندین ساله داشت و از سوی دیگر خودش نیز به تئاتر توجه داشت. وقتی سالن تئاتر آماده شد همه می خواستند که در این سالن نمایش اجرا نمایند. درحال حاضر هم هنوز بسیاری از هنرمندان دوست دارند که دراین سالن نمایش اجرا نمایند. درآن موقع بسیاری از افراد سنگ اندازی می کردند اما من دست از فعالیت برنداشتم. با این حال هرکاری که بکنید همیشه مورد تشویق قرار نمی گیرید
یاد دارم که گاهی دانشجویان حرف هایی می زدند که هم برایم دردناک بود وهم تعجب می کردم. مثلاً می گفتند که خانم صابری می توانید کاری کنید که من تئاتر را ببینم، اما کسی مرا نبیند. گفتم من که نمی توانم معجزه کنم، نیا. گفت: مگر می گردد درخانه تان میهمانی باشد و شما نیایید؟ او حتی از دانشجویان دیگر هم می ترسید که تحقیرش نمایند. از این مسائل هم بود و فکر نکنید که خیلی ساده سالن تئاتر مولوی شکل گرفت.
درآثارتان کوشش برای حفظ ادبیات فارسی داشته اید و ازعطار، مولوی، فروغ فرخزاد و... اجرا داشتید، چرا؟
زیرا من فکر می کنم شعر ایران همچون حلقه های یک زنجیر به هم پیوسته است و شعر در ایران چه کلاسیک و چه مدرن سابقه ای داشته. سابقه شعر در ایران دیرینه است.
درباره فروغ فرخزاد نمایشنامه من ازکجا عشق ازکجا را در لس آنجلس اجرا کردید. چرا؟
یکی از شعرای مطرح بود ومن کارهایش را می دیدم. وقتی می رفتم کارهایش رامی دیدم؛ تمام وجودم از هیجان می لرزید. بخصوص این خانه سیاه است که تفکر برانگیز هم بود. فروغ فرخزاد آدم خاصی بود. من با او دوست بودم و برایم بازی می کرد. او از هیچ چیز نمی ترسید، بشدت جسور بود. خود را پنهان نمی کرد و بشدت تأثیرگذار بود. اغلب مردم به خانه اش سنگ پرتاب می کردند و به نوعی به عنوان یک شاعر برجسته شناخته نمی شد و با دیده تحقیرآمیز به او نگاه می شد.
چرا با یک شاعر مطرح چنین برخورد می شد؟
شاید یکی از دلایل این بود که بانو بود و جامعه هنوز آمادگی اشعارش را نداشت. جامعه بتدریج حرکت می نماید. همچون تئاترکه امروز بسیاری علاقه مند به تئاترهستند درحالی که زمانی، خانواده ها نسبت به تئاتر موضع داشتند.
توضیح حال فروغ فرخزاد بی شباهت به شخصیت دکتر استوکمان در نمایشنامه دشمن مردم نیست و...
بله. اغلب آدینه ها که به خانه فروغ می رفتیم به خانه اش سنگ پرتاب می شد. به هر حال جامعه او را نمی پذیرفت.
چه شد که سهراب سپهری موضوع نمایشنامهمن به باغ عرفان شد؟
من در دوره ای فعالیت می کردم که با آنها همزمان بودم وهمه آنها را شناختم. سپهری یکی از شاعران برجسته ای بود که من شانس آشنایی با او را داشتم. یادم می آید که تابلویی از اوخریده بودم. زمانی که می خواست به دیوار نصب کند؛ گفت:می بخشید که دیوار را سوراخ می کنم او واقعاً حساس بود و فکر می کرد که به دیوار آسیب می زند. در آن موقع قیمت تابلوهای سپهری به قدری که امروز بود، نیست. امروز دیگر تابلوهای او یک سرمایه است. اما من در آن موقع آثارش را دوست داشتم و امروز هم می دانم چه ارزشی دارد. سهراب سپهری یک هنرمند بی نظیر ومتواضعی بود و یک گنجینه برای ایران محسوب می گردد. در زمان حیاتش به ارزش واقعی آنها پی برده نشد و بعدها شناخته شد. افتخار می کنم که با سهراب سپهری، فروغ فرخزاد و... آشنا شدم.
شاید به همین دلیل نیز به شما لقببانوی عشق و عرفان داه شده؟
نمی دانم. عشق و عرفان در وجودم است. به عرفان تظاهر نمی کنم. فکر می کنم حضور مادرم و قصه هایی که برایم تعریف می کرد درشکل گیری شخصیتم بسیار تأثیرگذار بوده. بعدها که با تعزیه خوان ها آشنا شدم وجودم دگرگون شد.
یکی از تأثیرگذارترین خاطره ها یا آموزه های تعزیه خوان ها را برایمان تعریف کنید؟
یادم هست که یک روز یکی از تعزیه خوان های برجسته که فکر نمی کنم دیگر درقید حیات باشد آمده بود و من از او خواستم تا برایم تعزیه بخواند و او گفت:صدا کوچیکه رو می خواهی یا صدا بزرگه؟ من تعجب کردم و گفتم صدا بزرگه و او چنان عربده ای زد که سقف داشت فرو می ریخت. به قدری با شور و هیجان بود که من مانده بودم تعزیه خوان ها کجا تربیت شده اند که چنین صدایی دارند؟!
دوبار نمایشنامه کرگدن اثر یونسکو را در ایران ترجمه و اجرا کردید که تا آن موقع هیچ کس هنوز آن اثر را نمی شناخت. چه شد که تصمیم گرفتید این نمایشنامه را ترجمه کنید؟
من اساساً به آثار یونسکو علاقه وافری داشتم و یکبار به ایران دعوتش کردم و درجمع دانشجویی جلسه پرسش و پاسخ برگزارکردم. به نظرم یونسکو یک نمایشنامه نویس برجسته و کرگدن نمایشنامه ای خاص و بی نظیری است. در آن موقع جسارت عجیبی داشتم که اگر به گذشته برگردم شاید جلسه پرسش و پاسخ را برگزار نکنم. به هر حال آن جلسه را با حضور نهاوندی، آقای عالیخانی و یونسکو برگزار کردم. بعدها فکر می کردم که اگر دانشجویان حمله می کردند ما چه می کردیم؟! دکتر نهاوندی مدام دلشوره داشت. دانشجویان سؤال های تندی می پرسیدند و رشیدی می خواست این سؤالات را به یونسکو مطرح نکند و یونسکو مصرّ بود که سؤالات را برایش ترجمه کنیم و او پاسخ بدهد
چه سؤالاتی؟
می گفتند آیا می خواهید در این نمایشنامه مردم را به انقلاب تحریک کنید؟ البته کرگدن نمایشنامه ای سیاسی بود و دانشجویان هم پر بی راه نمی گفتند. یونسکو جواب داد که اگر بخواهم کار سیاسی بکنم در فرانسه این کار را انجام می دهد. اگر فکر می کنید من آمده ام که در ایران انقلاب کنم، اشتباه می کنید. من عهده دار کشور خودم هستم و اگر قرار باشد انقلاب کنم درکشور خودم انقلاب می کنم.
چه شد که استاد سمندریان بعدها این نمایشنامه را به روی صحنه برد؟
سمندریان می خواست کرگدن را درتالارمولوی به روی صحنه ببرد و ما برایش مجوزگرفتیم. اما یک موردی برای این اثرپیش آمد. اجرای سمندریان دربین دانشجویان محرک بود و آنها را به سمت انقلابی شدن پیش برد و عجیب آنکه تمام دانشگاه از این جنبش حمایت کرد.
دولت وقت مداخله ای نکرد؟
خیر. اما این اجرا اساساً جنبش زا بود. اما هم آقای عالیخانی و هم آقای نهاوندی رؤسای دانشگاه ارزش کارهای تئاتری را می دانستند و نمایش ها را پشتیبانی کردند.
در اجرای شمس پرنده درعمارت مسعودیه بازیگر سرشناساصغرهمت را به عنوان بازیگران دعوت کردید. چرا؟
به هر حال من از بسیاری از بازیگران که به این نوع نمایش ها علاقه مند هستند، دعوت کردیم. بعضی دعوت را می پذیرفتند و بعضی نمی پذیرفتند و بعضی موقع ها هم دعوت مناسبی نبود، زیرا کارهای ما آوانگارد بود و بعضی از هنرمندان آشنایی نداشتند. آقای همت را هم دعوت کردم و او هم آمد و مدتی هم تمرین کردیم؛ اما به نتیجه مطلوب نرسیدیم. بنابراین دوره که تمام شد همکاری را ادامه ندادیم.
درباره نمایش کوروش که درحال تمرین در تالار وحدت هستید، توضیح دهید؟
کوروش هنوز مجوز نگرفته و ما تنها درحال تمرین هستیم. ممکن است به روی صحنه بیاید یا نیاید.
ایده های برجسته پارسی و تاریخی وجود دارد. چرا کوروش ایده اجرای نمایش شما شد؟
فرهنگ ایران ریشه های قوی درباورهای نهفته وتاریخ ما دارد. کوروش تاریخ ایران است. نمی توانم به تاریخ کشورم نیندیشم. چه سعدی، چه کوروش و... هر نمایشی که من در موضوعیت ادبیات فارسی کارکردم. اینکه آیا اجرای خوبی خواهد شد یا نه نمی دانم. اما موضوعاتی که من درنظرمی گیرم، مسائل مورد توجه و علاقه قلبی مردم ایران است و کاری را به روی صحنه نمی برم که مردم از دیدنش خسته شوند. من برای دلم آثار را به روی صحنه نمی برم بلکه برای مردم فراوری می کنم. در واقع یک سوی اجرای تئاترمردم و مخاطبانهستند و اگرصرفاً برای دلم بسازم ومردم از دیدن آن لذت نبرند هیچ فایده ای ندارد. اگر مخاطب نباشد نوعی خودخواهی است؛ زیرا تجهیزات را دراختیار می گیرم و بدون مخاطب فایده ندارد. اما به این مسأله ایمان دارم که هرگز نمایشی را بدون مجوز به روی صحنه نخواهم برد.
شما به عنوان یکی از پیشکسوتان عرصه تئاتر ایران، نسل آینده تئاتر ایران را چطور پیش بینی می کنید و با توجه به تجربه هایی که از هنرمندان جوان داشته اید چه برنامه ای برای آنها در نظر دارید؟
جامعه همیشه پیش می رود و اگر جامعه پیشرفت نداشته باشد، مرده است. زمانی که من فعالیت می کردم، تمام رؤسای دانشگاه ها واقعاً فرهنگی بودند وتئاتر را بخوبی می شناختند. دلم می خواهد تئاتر ایران قدم های محکمی بردارد و البته لیاقتش را دارد. جوان هایی که من با آنها همکاری دارم، استعدادهای شگرفی دارند. امیدوارم راه برای پیشرفتشان باز باشد زیرا تئاتر پایه گذار انقلاب نیست. یک فرهنگ است که بچه ها باید یاد بگیرند. جوان ها عشق به تئاتر وحرفه تئاتر دارند. دلم می خواهد امکانات در اختیارم باشد تا نسلی را که درحال شکل گیری است بخوبی راهنمایی کنم. نسلی که آینده تئاتر ایران را خواهند ساخت. من از بزرگان بسیار آموختم. نسل گذشته ای که دیگرنیستند. اما نسل آینده را باید ساخت. بیاییم دست به دست یکدیگر بدهیم ونسل آینده را به بهترین نحو تربیت کنیم.