در زادروز کریستوفر نولان، فیلم Memento را بازبینی کنیم
به گزارش تور گرجستان ارزان، امروز مصادف است با کریستوفر ادوارد نولان و او دقیقا امروز 50 ساله می شود. به همین مناسبت بد نیست، فیلمی از او به نام Memento را که 20 سال پیش ساخته شده، دوباره بازبینی کنیم و احیانا اگر ندیده ایم، برای بار اول ببینیم.
Memento دومین ساختهٔ کریستوفر نولان فیلم نسبتا پیچیده است. فیلم در مورد مردی است به نام لئونارد که از زیستنش تنها دو چیز می داند. اول و مهمتر اینکه همه چیز را فراموش می کند و دوم اینکه زخمی عمیق (قتل همسرش بعد از تجاوز به او توسط قاتل) بر وجودش هست که ادامه زندگی اش دیگر مرتبط با آن است و به شکل انتقام او متبلور می گردد.
فیلم در دو قالب روایی پیش می رود که با تفاوت رنگی و سیاه و سفید بودن از هم تفکیک می شوند. هر دو به گونه ای طراحی شده اند که سکانسی رنگی و بعد سیاه و سفید قرار می گیرد و در سکانس ماقبل انتهای و در مکانی که لئونارد ساکن است به هم می رسند، پس سکانسهای رنگی به تعبیری از انتها قصه ذهنی ما آغاز می شوند و سکانسهای سیاه و سفید به سنت معمول روایت سینمایی پیش می فرایند و در انتها تنها سکانس رنگی می ماند و در هر دوی اینها مجموعه ای فلاش بک هم هست.
پس قهرمان ما چیزهای خیلی خیلی کمی را به یاد می آورد که در ارتباط با همسرش و آن صحنه است (در رنگی ها) و در سیاه و سفید صحنه هایی هست که در ارتباط با زن و مردی است که او روزی به دلیل ضرورت کاری اش (لئونارد سابقا مأمور بیمه بوده است) بر روی پفراینده تزریق انسولین بیش از حد مرد به زن که منجر به مرگ زن شده است کار می کرده.
یعنی با آغاز فیلم ما می فهمیم که انتقامی که باید، گرفته شد؛ و این البته مربوط به قسمت رنگی است. در قسمت سیاه و سفید هم که گفتگوی تلفنی لئونارد را شاهدیم، با شخصیتی مجهول که محورش در مورد چگونه زندگی کردن لئونارد است و در اتاق لئونارد می گذرد.
طبیعی است که ذهن ما به عادت روایت سینمایی سعی می کند همه چیز را مرتب کند یعنی حدس می زند که این روایت معکوس است و باید با ترتیبی جدید چیده گردد. اما این روایت که تعبیر از آخر به اول برای آن تعبیر صحیحی نیست سازوکاری دارد:45 بخش (23 بخش رنگی و 22 بخش سیاه و سفید) است. رنگیها هریک از جایی آغاز می شوند که آخر قسمت بعدی است و جایی تمام می شوند که اول قسمت قبلی است، درحالی که ما عادت داریم هر سکانس را به این شکل در فیلمها ببینیم که به نحوی از آخر روایی سکانس قبلی آغاز و اول سکانس بعدی تمام شوند و به هر شکل حد اقل در قالب داستانگویی اگر شکست زمانی هم هست، برحسب این عادت توجیه شوند. تنها اولین سکانس است که دقیقا به صورت ریوانید برمی گردد و…پس هر سکانس که به طور مستقل از جایی آغاز می گردد، منطق علی مستقل خود را دارد و در جایی تمام می گردد و اگر به عنوان فیلمی کوتاه از پیکره فیلم را جدا گردد و بی ارتباط با دیگر سکانس ها فرض گردد همان توقع ما از دیدن فیلم برآورده می کند.
اما در تمامی رنگی ها بر صورت لئونارد یک زخم هست که در قسمت سیاه و سفید نیست. پس باید در همین فرایند تعقیب سکانسها منتظر صحنه ای باشیم که این زخم ایجاد شده است. نتیجهٔ بعدی هم این است که سیاه و سفیدها قبل از رنگی های غیر فلاش بک روی داده اند که این صحنه را در همان سکانسی که رنگی و سیاه و سفید به هم می رسند (در انتها فیلم) می بینیم و حدس ما که احتمالا این ضربه باید به هنگام صحنه تجاوز باشد صحیح نیست. در سکانسها که به تنهایی شکل معمول روایت را دارند نکته ای غیرمعمول هست، آن هم این است که سطح آگاهی ما از وقایع در سطح قهرمان است، او که چون هیچ چیز را به یاد ندارد، مرتب عکس می گیرد و پشت عکسها می نویسد یا برر روی بدنش خالکوبی می کند، جسمی که به هر تقدیر همراه اوست و قطعا جایی جا نخواهد ماند و گم نخواهد شد. ولی نکته در این است که کسانی که در هر صحنه هستند بعضا او را می شناسند و او آنها را نمی شناسد و این کسانی که او می شناسد عبارتند از: مردی که در همان ابتدا کشته شد و طبیعتا دوباره به فیلم آمد، تدی، زنی که لئونارد با او زمانی را می گذراند، ناتالی، و مردی که می خواهد لئونارد را بکشد، داد، و لئونارد او را گیر می اندازد، و معین است که نباید برای شکل آشنایی و ارتباطات این افراد با لئونارد تلاش کنیم.
Memento فیلمی در ارتباط با نحوهٔ دریافت فیلم است. جالب است که فیلم با استقبال گسترده ای هم روبرو شده است و این، مدیون ابتکار فوق العادهٔ کارگردان است که بی بدیل است و نشانهٔ درک عمیق او از رسانه سینماست.
Memento فیلمی در ارتباط با خود سینماست و شاید نخستین فیلمی است که تا بدین حد اهمیت نقد یا همان دوباره چیدن صحنه ها و روایت دوباره را برای ما معنی می کند که هر بیننده یک منتقد است، با این تفاوت که این حس در وی پنهان شده است و با افزایش عمر سینما، اهمیت نقد افزایش یافته.
Memento فیلمی درباره آگاهی است. گویی بازگویی تلخی از انسان معاصر است که خود را نمی شناسد، اما هدفش را می داند، کسانی را نمی شناسد، اما همه او را معنی کرده اند و برایشان آشناست. به ناگاه با خیل آدمهایی روبرو می شوند که آشنایی ای در وی برنمی انگیزند، و در دورشدنشان، تنهایی اوست که گویی ازلی است با خیل نوشته ها، تصاویر، کدها، تکرارشدنها و این درد بزرگ که فراموش می شوند. گویی باید همه چیز را در جایی حک کرد و با خود حمل کرد. به راستی زیستن بدون خاطره، زندگی در عین مرگ است.
نورپردازی فیلم به گونه ای است که نوری که از زیر در وارد اتاق می گردد جلوه برجسته ای می یابد. این تکنیکی است که نولان در بی خوابی هم از آن استفاده کرد. یک خط افقی، در حدود قسمت پایین کادر و کم سابقه و پرقدرت به لحاظ فرم شکنی.
عناصر و کدهای اثر هم که روشنند. نوشته ها، یک ماشین، عکسها، و چهره ها و رفتارهایی که توالی ندارند. یعنی اگر کسی می خندد، بعدا شاد می گردد و اگر کسی مکافات می بیند بعدا مرتکب جنایت می گردد و همهٔ اینها در حالی است که می دانیم، جنایتی در جایی قبل تر از همهٔ اینها اتفاق افتاده است. پس فیلم یک معیار زمانی دیگر هم دارد و آن موقعی است که جنایت (قتل همسر) اتفاق افتاده و اصلا در فیلم نیست. اگر قرار بود که توصیف از آخر به اول داشته باشیم، باید صحنه قتل زن لئونارد را هم می داشتیم (فقط اشاراتی داریم که به تصورات لئونارد شبیه اند). پس یک زمان، زمانی است که بر لئونارد گذشته است (و ما سعی می کنیم آن را مرتب پیدا کنیم)، یک زمان هم زمانی است که می بینیم و دریافت خودمان را از آن داریم که فیلم است: یعنی اینکه ما نمی دانیم بدن لئونارد خالکوبی است و بعدا با دیدنش غافلگیر می شویم، مثل خود او که از نوشته ها غافلگیر می گردد و این، همان زمان عادت ذهنی ماست. زمانی دیگر هم هست و آن زمانی است که بعد از اتمام فیلم هم ادامه دارد. یعنی لئونارد و ما، احتمالا اگر با همین فرایند و شناخت دفرمه از زمان پیش برویم، همینطور باید ادامه بدهیم و به زوال عادت ذهنی از زمان مثلا برسیم به زمان ازدواج او با همسرش یا قبل تر از این هم به عقب برویم که این هم محصول ویدئو است، که ایدهٔ مفقودهٔ Rewind را به سینما پیوند داد یعنی امکان از آخر به اول دیدن صحنه ها در مورد تمام فیلمها.
دقت کنیم زیستن لئونارد و چگونه زیستنش در پی تناقضها و گیج شدنهای ما، از هدفش که اول فیلم دیدیم نتیجه داده، مهمتر می شوند، پس سرنوشت او چیزی است که ما دنبال می کنیم. با این تفاوت که فیلم قطعا تمام شده است. یعنی روایتی داریم که تمام شده بدون آن که آغاز شده باشد و زندگی ای داریم که ادامه دارد و وحشت و بحرانی که از تصویر آینه گون اثر و تصاویری که چون موتیف هایی مرتب پیش رویمان قرار می گیرند و از آنها خلاصی نداریم (نظیر صحنه ای که مرد عینکی، تدی، بر روی ماشینی که لئونارد سوار آن است، می پرد و نمی دانم چرا از ذهنم پاک نمی گردد). Memento همچون تمامی شاهکارهای تاریخ سینما تجربه ای تکرار نشدنی است. فراموش نمی گردد و مطمئنمان می کند که شادابی سینما و لذت فیلم دیدن میرا نیست.
منبع: شماره 34 نشریه نقد سینما
منبع: یک پزشک